Một vài ý nghĩa biểu tượng về rắn
ThS. Nguyễn Thị Tuyết
Thuở ban sơ, người nguyên thủy, bằng cái giá của kinh nghiệm thực tế đã hun đúc và chuyển giao cho chúng ta kho báu ẩn dấu sự minh triết như khối tài sản đất đai vô tận… Lần theo con đường tiến hóa đầy chất thơ của thế giới biểu tượng, bằng niềm tin và khoa học, chúng ta dần vén mở những tấm màn bí mật, làm phát lộ những bí ẩn của vô thức, khai mở trí tuệ về cái chưa biết, nhằm tìm ra chân lý, niềm vui và ý nghĩa ẩn kín, thiêng liêng của mọi điều trên mặt đất đầy mê đắm và khủng khiếp này. Khám phá ý nghĩa biểu tượng về loài rắn là một ví dụ mang tính điển hình, bởi vì rắn không chỉ song hành với con người ngay từ ngày Sáng thế mà còn thiên khải nguồn gốc vũ trụ, tôn giáo và bước qua ý nghĩa luân lý.
Trong bài này, người viết chỉ tổng hợp một số tài liệu nhằm thể hiện một vài ý nghĩa biểu tượng của loài rắn như rắn và nguồn gốc vũ trụ, Rắn như là tác nhân của mọi quá trình chuyển hóa, rắn là chúa tể của phụ nữ, rắn mang ý nghĩa của sự bất tử…
Rắn và nguồn gốc vũ trụ
Andre Virel, trong cuốn Lịch sử hình ảnh của chúng ta, đã tìm thấy sự tương ứng giữa sự phát triển các khái niệm về thời gian, không gian, trong sự tiến hóa sinh học của lịch sử loài người với sự phát triển ý thức của loài người thông qua các hình ảnh biểu tượng. Các hình ảnh ấy được sắp xếp cơ bản thành ba giai đoạn là vũ trụ sinh, phân sinh và tự sinh. Tự trong biểu tượng Rắn phản ảnh đầy đủ cả ba giai đoạn trên.
Ở giai đoạn thứ nhất, trong mối liên hệ mật thiết với rồng và giao long (Leviathan, theo tiếng Hebreu cổ), rắn mang sức mạnh của sự sống, nó khạc ra các nguồn nước khởi nguyên, và quả trứng vũ trụ và nó cũng là chủ nhân cất giấu hòn đá sấm. Điều này được phản ánh một cách thẫm đẫm màu sắc thi ca trong truyện Thạch sùng còn thiếu mẻ kho, rằng mọi vàng bạc châu báu trên thế gian này cũng không quý bằng viên ngọc đem lại sự sống mà Thạch Sùng là chủ nhân của nó: ta có một viên ngọc, mùa nóng đeo vào thì mát, mùa rét đeo vào thì ấm. Tôi chắc trong thiên hạ có một không hai[1].
Nước là môi trường sống của rắn, đồng thời cũng là nguyên liệu ban đầu của sự sống. Hình dáng của rắn như là khởi nguyên của hình dáng những con sông, nó mềm mại và uốn lượn như chính sự sinh sôi nảy nở không ngừng của cuộc sống này. Sự tương đồng ấy không chỉ là do trực quan phát hiện của người hiện đại mà còn được phản ảnh trong Thần thoại Hy Lạp, con sông Acheelos đã hiện hình rắn để đối đầu với Heracles. Trong thần thoại Ấn Độ, những con rắn thần được coi là Naga, đôi khi nó xuất hiện với hình dáng là đầu người mình rắn. Những con rắn thần đã cuộn mình nổi trên biển để đỡ cho thần Visnu quá trình tạo dựng vũ trụ; trong kinh Vêđa, hình tượng rắn thần Vritra được miêu tả như một vị thần canh giữ những dòng sông; còn trong huyền thoại khai thiên lập địa của người Trung Quốc, Bàn Cổ xuất hiện như một vị thần khai sáng cũng được miêu tả: Bàn Cổ có đầu rồng, mình rắn, thở ra thành gió mưa, rít lên thành sấm chớp, mở con mắt ra thì là ban ngày, nhắm con mắt lại thì là ban đêm[2].
Nếu ở giai đoạn thứ nhất rắn có khả năng khạc ra ngững nguyên liệu ban đầu của sự sống như là giai đoạn vũ trụ sinh thì giai đoạn thứ hai là giai đoạn phân sinh, đó là quá trình chuyển hóa từ nhất nguyên sang lưỡng phân trong sự tách rời đối xứng. Sự lưỡng phân đó của vũ trụ trong thế giới quan của người xưa qua biểu tượng rắn là gậy rắn thần (biểu tượng của thần Hermes). Đó là một cái gậy mà xung quanh có hai con rắn uốn lượn ngược chiều nhau như một đường xoắn kép. Sự phân tách của hai bình diện: trái – phải, ngày – đêm, lợi ích – ác hại,… biểu tượng này như chính là sự phân tách của trời và đất từ cõi hỗn mang, như sự phân cực âm dương trong triết học Trung Hoa. Sự phân tách một cách cân bằng và đối lập trên cây gậy rắn thần biểu tượng cho sự cân bằng và đối cực của hai dòng vũ trụ trái chiều, sự dao động của cuộc sống con người luân phiên qua lại giữa thiện và ác[3].
Không dừng lại ở đó, hình ảnh con rắn tự ngậm đuôi mình (Ouroboros) như một vòng tròn bất tận, biểu tượng cho sự vận động liên tục, sự kết hợp giới tính tự trong bản thân, tự thụ thai thường trực – hình ảnh chiếc đuôi cắm sâu vào miệng nó, sự chuyển vị bất tận từ chết sang sống bởi nó tự tiêm nọc độc vào cơ thể… Đó là sự hồi qui bất tận cho vòng tròn tái sinh không dứt, là cái chết thoát thai ra từ sự sống và sự sống hồi sinh từ cái chết, là quá trình tự sinh hằng hằng.
Rắn như là tác nhân của mọi quá trình chuyển hóa
Gắn liền với ý tưởng về sự sống, rắn được hình dung như là tác nhân của các biển đổi, sự chuyển hóa của các mặt đối lập: ngày và đêm, sống và chết, dương thế và âm ty, hủy diệt và tái sinh, vật chất và tinh thần, bản năng và ý thức,… Trong nhiều nền văn hóa Trung Mỹ, con rắn đã được coi như là cửa ngõ giao thoa giữa hai thế giới[4]. Hình ảnh rắn cầu vồng (serpent rainbow) xuất hiện trong nhiều nền văn hóa như là sự thông thiên, xuyên qua các mặt đối lập trên. Cầu vồng nối phần trên và phần dưới của thế giới và chỉ hiện lên sau cơn mưa. Hình ảnh ấy khiến người ta liên tưởng đến hình ảnh con rắn đang uống nước biển như là huyền thoại về con rắn nguyên lai vĩ đại, biểu hiện của cõi bất phân nguyên thủy. Nó nằm ở đầu và cũng là ở cuối trong mọi sự hiển lộ.
Trong một số bức tranh của người Ai Cập, rắn Vipe biểu tượng cho những cuộc hóa thân đưa dẫn người quá cố từ những hình thái cuộc sống trần thế này sang những hình thái cuộc sống tái sinh, trong một thế giới khác. Quá trình ấy được thể hiện: người chết bị nuốt vào đằng miệng và thoát ra ở đằng đuôi, (hoặc ngược lại). Rắn Vipe, bản thân mang nọc độc chết người, ở đây lại mang vai trò là lò luyện của những chuyển đổi[5]. Điều đó gợi ta liên tưởng đến sự cải tử hoàn sinh như một quá trình luyện đan kỳ bí. Và đó cũng là quá trình vận động chuyển đổi ngày đêm, âm dương trong nhịp điệu của vũ trụ.
Thánh Kinh được xem là một trong những quyển sách đầu tiên của nhân loại, và giá trị của nó đã có địa vị vững vàng trong chân trời tri thức, như những ẩn dụ miên viễn hằng hà. Từ những trang đầu tiên của cuốn Cựu ước, con rắn đã xuất hiện như sự trỗi dậy của cái phần mà lý trí con người không kiểm soát được, con rắn “con vật thông minh hơn mọi loài vật khác” đã cám dỗ (hay đã thức tỉnh) Eva. Thượng đế cấm con người ăn trái của cây giúp phân biệt tốt xấu (cây tri thức) và đe dọa rằng con người sẽ chết nếu không vâng lời. Con rắn biểu tượng cho sự nhạy bén, cho trực giác minh tuệ đã nói với Eva: “không chắc là ngươi sẽ chết, vì Thượng đế biết rằng vào ngày mà ngươi ăn quả của cây khôn ngoan, mắt của ngươi sẽ mở ra và sẽ trở nên giống Thượng đế, sẽ biết phân biệt thiện ác” (Sáng thế ký, chương 3). Hình ảnh con rắn ở đây có lẽ là một phúng dụ cho việc bước qua lời nguyền của ý thức độc đoán để đạt được sự hiểu biết bằng trực giác và vô thức.
Điều này cũng được phản ảnh trong thần thoại Hy Lạp ở sự ra đời kỳ lạ của nữ thần Athena – nữ thần của minh triết, nhảy ra từ vầng trán bổ đôi toang hoác của vị thần Zeus hùng mạnh. Athena là nhất nguyên sơ khởi của hai vị thần, hai mặt đối lập: Apollon và Dionysus. Apollon vị thần lạnh lùng điềm đạm, “người ngời sáng”, là vị thân của suy lý, khoa học, y học, triết học… trái lại, Dionysus là vị thần của hoan lạc khoái cảm, đầy đam mê, rắn là một trong hai con vật (rắn và cừu đực, hai biểu tượng của dương vật) nằm dưới sự che chở của thần. Dionysus không trí tuệ nhưng thông suốt bằng linh cảm và trực giác. Để được kiểm soát ngôi đền tiên tri Delphi – biểu tượng của trí tuệ và sự công chính, Apollon đã giết con mãng xà khổng lồ Python – con vật linh thiêng của Dionysus. Đây như là một dẫn dụ tinh tế về việc não trái lấn át mạnh mẽ, và đã giành được thế trội như thế nào so với não phải. Người hiện đại nhận ra rằng để có được bộ não siêu đẳng, để có được sự minh triết thì cần sự kết hợp giữa ý thức và vô thức, sự dung hòa giữa tâm hồn và trí tuệ…
Rắn là chúa tể của phụ nữ
Gắn với ý niệm về người đem lại sự sống nhiều truyền thuyết cho rằng rắn là chúa tế của phụ nữ. Từ đức bà Maria, mẹ của đức chúa trời nhập thân, đến nữ thần Athena đều có con rắn làm biểu hiệu[6]. Những di chỉ khảo cổ để lại đã khẳng định: tại Iran, trong đền thờ thần Bel (thần ánh sáng) có hình ảnh của nữ thần Rhea (nữ thần màu mỡ, sinh sản, được xem là mẹ của các vị thần), ngồi trên ngai vàng, đầu gối quỳ trên hai sư tử, và gần một con rắn màu bạc lớn. Cũng có một hình ảnh của nữ thần Juno (người La Mã xem bà là nữ thần coi sóc tình yêu và hôn nhân) tay phải đang cầm đầu một con rắn[7]. Rắn như mẫu gốc của anh chàng Don Juan đầy đam mê. Truyền thuyết đã nói về bà mẹ của hoàng đế Auguste, rằng có một con rắn đã đến với bà trong giấc mơ, tại đền thờ Apollon. Cũng những truyền thuyết như thế cắt nghĩa sự ra đời kỳ diệu của Alexandre đại đế, của Hán Cao Tổ…
Còn Will Durant, trong Nguồn gốc văn minh, khẳng định trong truyện địa đàng con rắn chắc chắn là tượng trưng cho dương vật[8]. Kết luận này nhận được sự đồng thuận của nhiều nhà nghiên cứu. Với ý nghĩa đó, rắn trở thành con vật linh thiêng. Một số bộ tộc còn xem rắn là vật tổ (Totem). Người Việt ta cũng xem rắn là vật tổ, điều này được thể hiện trong truyện Con rồng cháu tiên, Lạc Long Quân thuộc nòi rồng. Theo Frazer trong tác phẩm Cành vàng ông đã khảo sát và nhận thấy phong tục tập quán của người Mirasans, ở vùng Penjab đã tiến hành lễ ban thánh thể, thờ cúng con rắn mỗi năm một lần vào dịp tháng Chín và diễn ra trong vòng Chín ngày để cầu mong sự phồn thực. Frazer cũng kể rằng: một con rắn bò vào dường phụ nữ, người ta không giết nó, vì nó được xem là hóa kiếp của linh hồn một vị tổ tiên hay một người họ hàng đã từ trần đến báo cho người phụ nữ biết rằng đứa con sắp ra đời sẽ lành lặn[9]. Phụ nữ Ấn Độ cũng tin rằng rắn canh giữ linh hồn trẻ con mà phân phối cho loài người lần lượt theo nhu cầu của họ. Điều này có sự gặp gỡ kỳ lạ trong ý nghĩa Hán tự cổ: Tỵ là bào thai, có lẽ tượng hình cho thấy dạng nằm uốn cong của đứa bé trong bụng mẹ[10]. Như vậy, rắn không chỉ tượng trưng cho sự khôn ngoan mà còn là biểu hiện của tín ngưỡng phồn thực.
Song, biểu tượng bao giờ cũng mang tính hai mặt, và vận động theo hai quá trình đối lập. Câu chuyện ở vườn địa đàng, con rắn là kẻ cám dỗ, kẻ chống chúa, kẻ tội lỗi. Nó là chúa tể của lực lượng sống khi vượt qua giới hạn, nó không còn là biểu tượng của khả năng sinh sản nữa mà là sự dâm đãng, đã cướp mất sự e lệ trinh trắng của Eva, nó đã khêu gợi cho Eva niềm ham muốn giao cấu theo kiểu động vật với tất cả mọi sự trơ trẽn và tất cả mọi sự đồi bại thú vật ở con người[11]. Có lẽ, trong ý nghĩa đó, chúa trời mới tuyên phán rằng “con rắn chính là sa-tan, là ma quỷ” (Khải huyền 20:2). Phải chăng, vì vậy mà người phụ nữ gian dâm bị xem là con rắn độc, là hồ ly tinh.
Rắn biểu tượng cho sự bất tử
Trong văn hóa Việt Nam dân gian có câu: Rắn già rắn lột/ Người già người cột vào săng, gắn liền với câu chuyện về sự khôn ngoan, ranh ma của loài rắn. Chuyện kể rằng: Ngọc Đế sai Thiên Lôi xuống dương gian truyền lệnh: “Người già người lột, rắn già cột vào săng”, không hiểu sao, Rắn biết được và tìm cách “mua chuộc” Thiên Lôi, khi đến hạ giới Thiên Lôi lại phán ngược lại, nên người già, người chết, rắn già thì rắn lột da. Sự tích này có sự gặp gỡ, trùng lặp ở nhiều nền văn hóa. Ở tân Pomeranie, một con quỷ tốt bụng muốn loài rắn chết đi còn loài người sẽ lột da sống đời đời. Chẳng may, một con quỷ ác độc đã tìm được cách đảo ngược sự sắp đặt đó. Chính vì vậy mà rắn thì cứ lột da trẻ mãi, còn con người thì cứ phải chết. Điều này cũng được W. Durant khẳng định: con người thì phải chết còn loài rắn thì lột da bất tử là do sự lầm lẫn của các vị thần linh[12].
Phải chăng sự bất tử là khát vọng muôn đời của con người nên ngành Y và ngành Dược đều chọn con rắn (gậy rắn thần) làm biểu tượng? Ở đây, rắn không phải là thầy thuốc mà là y học, là trí tuệ. Người thầy thuốc điều trị phải đem nó mà thử nghiệm trước tiên vào chính mình để học cách sử dụng vì lợi ích của xã hội.
Huyền thoại gậy rắn thần gắn liền với Ascleptos trong Thần thoại Hy Lạp, ông được tôn làm thần của y học vì đã biết dùng các chất độc để chữa bệnh và làm sống lại những người đã chết. Đó là sự khẳng định vị thuốc có tác dụng kép. Điều này được thể hiện rất rõ trong câu chuyện Rắn trả ơn trong kho tàng truyện cổ Phật giáo. Truyện kể đức Phật khi còn ở nhân địa có lòng từ bi, cứu giúp muôn loài, nhưng oái ăm, cứu người thị bị báo oán không cách gì thanh minh được. Con rắn thông minh đã trả ơn ân nhân bằng cách lén bò vào vương cung cắn vào chân thái tử, đồng thời cho ân nhân tiên dược đây là một loại thuốc có một không hai, có thể giải độc và xoa dịu mọi đau đớn trong chớp nhoáng[13], để có cơ hội cứu người mà thoát nạn. Chất độc của rắn biến thành thuốc chữa bệnh, như một sinh lực đồi bại tìm thấy lại con đường ngay thẳng.
Rắn có được sự bất tử là bởi nó có được vị thuốc thần như phép màu. Điều này xuất hiện trong nhiều truyện cổ tích, tiêu biểu là truyện Ba chiếc lá rắn của anh em nhà Grim. Ba chiếc lá rắn thần có khả năng cải tử hoàn sinh. Hơn nữa, sự bất tử nằm ngay trong bản nguyên tính lưỡng trị giới tính, vừa là tử cung vừa là dương vật của loài rắn, bản chất vừa thiêu đốt bằng nọc độc của mình lại vừa như là một lưu thể đã biến thành nguồn sự sống, cũng như cái chết trong sự hằng tồn.
Bất chấp mọi nỗ lực toan tính nhằm loại bỏ những huyền tượng ra khỏi lãnh địa khoa học và đời sống nhưng những huyền thoại về rắn vẫn luôn mới mẻ và đầy sức vẫy gọi. Là loài vật mang ý nghĩa biểu trưng phong phú, đa dạng vào loại bậc nhất, ở nước ta rắn xuất hiện trong nhiều câu chuyện, câu ca, tục ngữ, thành ngữ. Rắn hiện lên vừa linh thiêng vừa độc dữ, nó báo oán và trả ân một cách thật rạch ròi như khát vọng công chính muôn đời.
Năm Quý Tỵ sắp đến chúng ta đều mong muốn rằng con vật linh thiêng này sẽ đem đến sức sống mạnh mẽ, sự hài hòa, phồn thực, phát triển và vẻ đẹp của sự thông tuệ sáng suốt như trí lực siêu phàm của một trong những loài vật được xem là Ngũ linh này.
————————–
Tài liệu tham khảo
[1] Nguyễn Đổng Chi, Thạch Sùng còn thiếu mẻ kho hay là sự tích con mối, nguồn: http://vnthuquan.net
[2] Bàn Cổ, nguồn: http://vi.wikipedia.org
[3], [5], [6], [11] Chevalier J., Gheerbrant A. (Phạm Vĩnh Cư chủ biên) (2002), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng, tr. 352, 775, 767, 771.
[9] Frazer J. G. (Ngô Bình Lâm dịch) (2007), Cành vàng, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr.847.
[8], [12] Durant W. (Nguyễn Hiến Lê dịch), Nguồn gốc văn minh (2006), Nxb Văn hóa thông tin, tr.138, 129.
[4], [7] Trần Minh Hường, Hình tượng rắn qua tục thờ và huyền thoại, nguồn: http://www.vanhoahoc.vn
[10] Nguyễn Cung Thông, Nguồn gốc Việt Nam của tên 12 con giáp Tỵ – (Rắn), nguồn: http://www.dunglac.org
[13] Rắn trả ơn – Chuyện cổ Phật giáo, nguồn: http://rongmotamhon.net
Share this:
Twitter
Facebook
Like this:
Số lượt thích
Đang tải…